Impulsem do podjęcia kontroli były wyniki przeprowadzonej przez NIK w latach 2013-2014 kontroli „Wykonywanie przez starostów obowiązków wynikających z ustawy - Prawo ochrony środowiska”. Stwierdzono wówczas nieprawidłowe udzielanie przez powiaty, ze środków pochodzących z opłat i kar za korzystanie ze środowiska, dotacji oraz finansowanie zadań, które zgodnie z przepisami ustawy Prawo ochrony środowiska nie należały do zadań powiatów lub były niezgodne z celami wskazanymi w tej ustawie.

Stwierdzone w toku zakończonej w 2017 r. kontroli „Finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej przez powiaty i gminy” nieprawidłowości wynikały z wadliwej interpretacji przepisów ustawy Prawo ochrony środowiska zmienionych od 2010 r. w związku z likwidacją powiatowych i gminnych funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz z włączeniem przychodów z tytułu opłat i kar do budżetów gmin i powiatów. Nie bez znaczenia jest fakt, że te interpretacje, w formie opinii, wydawane były zarówno przez Ministerstwo Środowiska, jak i regionalne izby obrachunkowe. To stosownie do tych opinii niewydatkowane w danym roku środki pochodzące z opłat i kar za korzystanie ze środowiska mogły być przeznaczane w latach następnych na inne zadania niż te wymienione w ustawie POŚ. Stanowisko Ministra Środowiska w tej kwestii nie uległo zmianie, pomimo że NIK już w 2014 r. po kontroli wykonywania przez starostów obowiązków wynikających z ustawy Prawo ochrony środowiska, wskazywała na wadliwość tej interpretacji. Co istotne, interpretacja ta była niezgodna z art. 403 ust. 1 powyższej ustawy.

Również w 2014 r. NIK skierowała do Ministra Środowiska wniosek o podjęcie działań w celu zmiany art. 403 ust. 4 ustawy Prawo ochrony środowiska w szczególności dla zapewnienia możliwości udzielania dotacji celowych osobom fizycznym na dofinansowanie demontażu, transportu i unieszkodliwiania wyrobów zawierających azbest. Wniosek ten dotychczas nie został zrealizowany, pomimo że zmiana przepisów pozwoliłaby na pożądane dla ochrony środowiska wsparcie działań związanych z oczyszczaniem kraju z azbestu.

W ponad połowie objętych kontrolą jednostek brak stosownej ewidencji księgowej wydatków ze środków pochodzących z opłat i kar za korzystanie ze środowiska prowadził do ujmowania nierzetelnych danych w sprawozdaniach z gospodarowania dochodami budżetu powiatu/gminy pochodzącymi z opłat i kar środowiskowych, które były przeznaczone na finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Oznacza to, że opinia publiczna otrzymywała niezgodne ze stanem faktycznym, nieprawdziwe dane, które wykorzystywane były w prowadzonych badaniach statystycznych.

Najważniejsze wnioski NIK dotyczyły:

• zmiany przepisów ustawy POŚ (art. 403 ust. 4) w celu zapewnienia możliwości udzielania ze środków pochodzących z opłat i kar za korzystanie ze środowiska dotacji celowych także na finansowanie i dofinasowanie kosztów zadań nie inwestycyjnych, w tym w szczególności na usuwanie, transport i zagospodarowanie wyrobów zawierających azbest (ponowny wniosek NIK);
• ewentualnego rozszerzenia katalogu zadań, które mogą być finansowane przez powiaty i gminy ze środków pochodzących z opłat i kar za korzystanie ze środowiska (art. 403 ust. 1 i 2 ustawy POŚ) o przedsięwzięcia związane z ochroną i przywracaniem chronionych gatunków roślin lub zwierząt (działania o charakterze lokalnym, mające na celu m.in. ochronę i wzrost populacji pszczół i bocianów), a także o przedsięwzięcia związane z utrzymaniem i zachowaniem parków oraz ogrodów będących przedmiotem ochrony na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami;
• zapewnienia wykorzystania w latach następnych niewydatkowanych w danym roku budżetowym środków, pochodzących z opłat i kar za korzystanie ze środowiska, na zadania związane z ochroną środowiska i gospodarką wodną, pomimo wynikającej z ustawy o finansach publicznych zasady roczności budżetu;

Realizacja powyższych wniosków powinna przyczynić się w szczególności do rozwiania wątpliwości dotyczących zasad finansowania ochrony środowiska i gospodarki wodnej przez gminy i powiaty.