NIK o przygotowaniu i realizacji programów rewitalizacji w Województwie Podkarpackim
Przygotowanie programów rewitalizacji podkarpackich gmin, na skutek popełnianych przy ich tworzeniu błędów, spowodowanych skomplikowanymi procedurami, przebiegało przewlekle. W związku z tym ich weryfikacja w Urzędzie Marszałkowskim trwała nawet do półtora roku. Dlatego też w skontrolowanych sześciu gminach rewitalizacja nie rozpoczęła się wcale, albo przebiegała z dużym opóźnieniem, a efekty wystąpiły tylko w jednej z nich.
Rewitalizacja nie cieszyła się w Województwie Podkarpackim dużym zainteresowaniem. Powodem był brak zrozumienia jej istoty, ale też niewystarczające doświadczenie zarówno Samorządu Województwa Podkarpackiego, jak i samych gmin. Wynikało to z m.in. z niedługiego czasu obowiązywania uchwalonej w 2015 roku ustawy o rewitalizacji.
Rewitalizacja to kompleksowy proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez całościowe działania (powiązane przedsięwzięcia obejmujące kwestie społeczne, gospodarcze, przestrzenno-funkcjonalne lub techniczne albo środowiskowe), integrujące interwencję na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i gospodarki. Są one skoncentrowane terytorialnie i prowadzone w sposób zaplanowany oraz zintegrowany poprzez programy rewitalizacji.
Tak rozumiana rewitalizacja zakłada jak najlepsze wykorzystanie uwarunkowań danego obszaru poprzez spójne działania. Jest to wieloletni proces, prowadzony przez interesariuszy (nie tylko organy władzy publicznej, ale także przedsiębiorców czy organizacje pozarządowe) we współpracy z lokalną społecznością. Na pierwszym planie powinni znajdować się mieszkańcy danego obszaru oraz ich problemy i potrzeby. Dlatego każdy etap rewitalizacji powinien odbywać się przy aktywnym udziale lokalnej społeczności, określanym jako partycypacja społeczna. Takie rozumienie rewitalizacji odbiega od potocznego, które kojarzy się z wykonaniem pojedynczych remontów lub inwestycji, na ogół na obiektach zabytkowych (np. rewitalizacja rynku), które choć potrzebne, nie mają jednak bezpośredniego przełożenia na wzrost jakości życia mieszkańców.
Podstawą rewitalizacji jest opracowany w gminie program rewitalizacji, który musi być pozytywnie zweryfikowany przez Urząd Marszałkowski, w sytuacji, gdy gmina planuje ubiegać się o środki z programów operacyjnych na realizację planowanych w nim projektów rewitalizacyjnych. Prawidłowe przygotowanie takiego dokumentu wymaga m.in. umiejętności oszacowania potrzeb, kosztów, opracowania założeń projektów, jak również świadomości celów, którym program miał służyć.
W celu wsparcia gmin w przygotowaniu programów rewitalizacji w Urzędzie Marszałkowskim w latach 2016-2018 zorganizowano i przeprowadzono trzy edycje konkursu na uzyskanie dotacji na przygotowanie lub aktualizację tych dokumentów, opracowując i udostępniając w tym celu niezbędne procedury. Do wszystkich gmin skierowano informacje o warunkach uzyskania dotacji i zorganizowano szereg spotkań.
Spośród 108 gmin, które ubiegały się o przyznanie dotacji, refundację wydatków w tej formie otrzymały tylko 53 gminy, tj. mniej niż połowa. Dlatego w gminach wykorzystano tylko 1,8 mln zł, tj. 1/3 całości kwoty (5,6 mln zł), przeznaczonej na przygotowanie programów rewitalizacji na Podkarpaciu.
Chociaż Samorząd Województwa Podkarpackiego podjął różnorodne działania - m.in. szkolenia i konsultacje - służące prawidłowemu opracowaniu przez gminy programów rewitalizacji, to w praktyce miały one problemy z ich właściwym sporządzeniem. Jednym z powodów takiej sytuacji były zbyt skomplikowane procedury przygotowania lub aktualizacji Programów i uzyskania na ten cel dotacji. Jednostki samorządu terytorialnego miały problemy z uzyskaniem wymaganych opinii, ekspertyz czy opracowaniem licznych analiz i dokumentów niezbędnych do sporządzenia programów. Dlatego często sporządzane przez nie dokumenty wymagały korekt i poprawek. Żaden ze złożonych programów rewitalizacji nie został pozytywnie zaopiniowany w pierwszej wersji. Część z nich była poprawiana wielokrotnie, a niektóre i tak w ostateczności odrzucono. Dwie trzecie gmin Podkarpacia złożyło programy rewitalizacji do weryfikacji, lecz co piąta nie uzyskała wpisu do Wykazu Programów Rewitalizacji Gmin Województwa Podkarpackiego.
NIK zwraca także uwagę na długotrwały proces weryfikacji i oceny opracowanych przez gminy programów rewitalizacji w Urzędzie Marszałkowskim. Sprawdzano, czy spełnione zostały wymogi Wytycznych Ministra Rozwoju w zakresie rewitalizacji, przyjętej przez Zarząd Województwa Instrukcji przygotowania programów rewitalizacji i ustawy o rewitalizacji. W skrajnych przypadkach weryfikacja zakończona wpisem do ww. Wykazu trwała od 427 do 540 dni.
Sam proces rewitalizacji, na podstawie zatwierdzonych programów, w większości objętych kontrolą sześciu gminach odbiegał od przyjętych założeń. W żadnej nie przebiegał w pełnym zakresie i terminach określonych w programach. W dwóch nie podjęto żadnych działań na rzecz ich wdrażania, a w trzech kolejnych były one ograniczone. W czterech gminach ubiegano się o dofinansowanie projektów rewitalizacyjnych. Tylko w jednej (miasto Krosno) rozpoczęto realizację projektów rewitalizacji, gdzie do czasu zakończenia kontroli zrealizowano 4 z 17 zaplanowanych projektów.
W tej gminie stwierdzono również dobrą praktykę - powołanie forum lokalnego, składającego się z różnych grup interesariuszy.
Połowa skontrolowanych gmin nie prowadziła monitoringu i ewaluacji programów rewitalizacji i nie gromadziła danych dla takiego celu. W pozostałych gminach opracowano jedynie karty monitoringu lub sprawozdania.
W konsekwencji, w większości skontrolowanych gmin nie osiągnięto żadnych efektów rewitalizacji. Wprawdzie procesy rewitalizacji, finansowane w ramach obecnej perspektywy finansowej sięgają roku 2023, ale wykazane w kontroli NIK opóźnienia i ograniczona aktywność gmin stwarzają ryzyko, że cele rewitalizacji w założonych terminach i zakresach nie zostaną osiągnięte.
Wnioski
Biorąc pod uwagę ustalenia kontroli oraz stopień zaawansowania procesów rewitalizacyjnych, NIK przedstawia wnioski:
- do Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej o weryfikację procedur w zakresie rewitalizacji pod względem możliwości ich uproszczenia dla usprawnienia realizacji tego procesu oraz o upowszechnianie doświadczeń i dobrych praktyk w zakresie rewitalizacji, w szczególności ukierunkowanych na właściwe zrozumienie tego procesu;
- do Zarządu Województwa Podkarpackiego o wykorzystanie potencjału i nabytego doświadczenia w zakresie rewitalizacji do wsparcia jednostek samorządu terytorialnego przy realizacji zadań związanych z tym procesem oraz dostarczanie informacji, pozwalających na ocenę postępu i efektów realizowanych przedsięwzięć rewitalizacyjnych na terenie województwa;
- do organów wykonawczych gmin o podjęcie działań mających na celu m.in. zwiększenie zaangażowania we wdrażaniu poszczególnych projektów rewitalizacyjnych ujętych w programach rewitalizacji, w tym aktywne włączenie w ten proces - poprzez różnorodne, możliwie dojrzałe formy - wielu grup interesariuszy oraz zapewnienie skutecznego systemu monitorowania i ewaluacji tych dokumentów, pozwalającego na obiektywną ocenę istniejących potrzeb oraz postępu realizowanych przedsięwzięć rewitalizacyjnych, a w razie konieczności - wprowadzenie odpowiednich aktualizacji, jak również o wypełnianie obowiązków w zakresie sporządzania dokumentów planistyczno-strategicznych;
- do organów stanowiących gmin o egzekwowanie od organów wykonawczych gmin rzetelnego wypełniania obowiązków w zakresie sprawozdawczości i ocen programów rewitalizacji, jak i dokumentów o charakterze planistyczno-strategicznym.
