Jednolity Plik Kontrolny, wprowadzony artykułami 82 § 1b i 193a ordynacji podatkowej, obowiązuje dużych przedsiębiorców od 1 lipca 2016 roku (pozostałe kategorie przedsiębiorców objęte zostały później) i służy uszczelnieniu systemu podatkowego. Narzędzie to stanowią księgi i dokumenty księgowe prowadzone za pomocą programów komputerowych we wspólnym dla wszystkich formacie. Podatnik winien je tworzyć i przechowywać, by okazać na żądanie organu administracji skarbowej. Ponadto podatnicy są zobowiązani dostarczać co miesiąc, bezpośrednio do Szefa KAS, dane w postaci ewidencji zakupu i sprzedaży VAT (JPK_VAT).
Za sprawą JPK korzyści odnoszą i organy podatkowe, i sami podatnicy, bo:
- dzięki automatyzacji skraca się czas prowadzenia kontroli podatkowych, co może wpłynąć na obniżenie ich kosztów,
- szybciej przeprowadza się analizy, szczególnie analizy ryzyka strat dla budżetu państwa,
- łatwiej jest wykryć puste faktury i inne oszustwa, a także nieumyślne błędy podatników,
- ogólnie poprawiają się wyniki działań KAS,
- niepotrzebne stają się papierowe wydruki.
JPK dzięki założonym funkcjonalnościom umożliwia kompleksową i szybką analizę danych z ewidencji podatkowych o kontrahentach i transakcjach. Organy Krajowej Administracji Skarbowej odnotowują poprawę tempa procedur kontrolnych dzięki zastosowaniu JPK w porównaniu z tymi, gdzie JPK nie zastosowano.
Wprawdzie w latach 2016-2017 i w I połowie 2018 r. mierzony w dniach czas przeprowadzanych kontroli wydłużał się, jednakże wynikało to z rozwoju czynności analitycznych i większej liczby czynności sprawdzających. Prowadzone kontrole i postępowania dotyczyły spraw o coraz wyższym stopniu skomplikowania. Te prostsze były częściej wyjaśniane bez potrzeby wszczynania kontroli.
Ponadto odnotowano wyraźny spadek liczby kontroli u podatników na rzecz wzrostu liczby czynności analitycznych i sprawdzających.
Zaznaczyć należy, że o ile w 2015 r. 72,7% kontroli u podatników przynosiło efekty finansowe, to w I połowie 2018 r. skuteczność ta zwiększyła się do 78,1%.
Niestety stopień wykorzystania narzędzia w jego początkowej fazie funkcjonowania był niewystarczający.
Wynikało to z opóźnień Ministerstwa Finansów w opracowaniu koncepcji wykorzystania JPK_VAT oraz pozostałych struktur JPK, a przede wszystkim stworzenia i udostępnienia narzędzi informatycznych umożliwiających wykorzystanie danych zawartych w JPK. Dopiero w sierpniu 2018 r. resort zlecił stworzenie rozwiązania zapewniającego dostęp do danych z plików pozostałych struktur JPK, pobieranych na żądanie organów podatkowych.
W latach 2016-2017 resort na poziomie centralnym nie prowadził weryfikacji, czy podatnicy zobowiązani do składania JPK_VAT wywiązywali się z tego obowiązku. Ministerstwo wadliwie też zorganizowało podział zadań związanych z nadzorem nad wdrażaniem i wykorzystaniem instrumentu, nie opracowało stosownego regulaminu. Do końca I połowy 2017 r., tj. przez rok, nie ustalono żadnych mierników skuteczności i efektywności wykorzystania JPK. Później wprowadzone w tym zakresie rozwiązania były niekompletne i nie zapewniały skutecznego pomiaru.
Pliki JPK_VAT do końca 2016 r. nie zawierały numeru NIP kontrahenta, który umożliwiałby porównanie transakcji wykazanych przez podatników, bo nie wymagały tego przepisy. Zmiany w tym zakresie wprowadzono 1 stycznia 2017 r.
Natomiast kontrolerzy pozytywnie ocenili zapewnienie przez Ministerstwo bezpieczeństwa i stabilności systemu informatycznego służącego pobieraniu plików JPK_VAT od podatników, a także szkolenia dla pracowników obsługujących JPK.
Organy podatkowe w początkowym okresie (do połowy 2017 r.) śladowo korzystały z pliku, i to tylko w czynnościach sprawdzających - w postępowaniach podatkowych w ogóle. Dopiero w kolejnym okresie sięgały po niego częściej. Dzięki temu KAS mogła analizować ryzyko wystąpienia strat dla budżetu i typować podmioty mogące generować te straty. Sporządzano raporty o niezgodnościach pomiędzy danymi w plikach JPK_VAT i w deklaracjach podatnika oraz jego kontrahentów, wykrywano faktury wystawione przez podmioty zalegające z podatkami.
W ocenie NIK warunkiem uzyskania wymiernych i oczekiwanych efektów w związku ze stosowaniem JPK jest przede wszystkim jego pełne wdrożenie i zwiększenie stopnia wykorzystania przez organy administracji skarbowej.
Izby administracji skarbowej, urzędy skarbowe i celno-skarbowe w miarę możliwości logistycznych i infrastrukturalnych starały się optymalnie wykorzystać nowe narzędzie. Wykorzystanie informacji zawartych w JPK_VAT pomogło w przeprowadzaniu zajęć egzekucyjnych lub zabezpieczających.
Ogromna większość przedsiębiorców oceniła, że wprowadzenie JPK nie wpłynęło negatywnie na koszty wypełniania bieżących obowiązków podatkowych, natomiast początkowe koszty wdrożenia JPK w przedsiębiorstwach uzależnione były głównie od ich wielkości, i tak:
Ankietowani przedsiębiorcy nie byli w stanie wskazać, czy po wprowadzeniu pliku zmniejszyła się uciążliwość kontroli podatkowych, jednak dzięki wprowadzeniu JPK blisko 55% przedsiębiorców zaczęło weryfikować rzetelność swoich kontrahentów lub robi to częściej.
Kontrola NIK objęła organy KAS zajmujące się zarówno dużymi podatnikami, jak i mikroprzedsiębiorcami.
Wnioski
NIK zawnioskowała do Ministra Finansów o:
- niezwłoczne przygotowanie oraz wdrożenie narzędzia zapewniającego jednostkom KAS dostęp do plików przekazywanych na żądanie organów podatkowych przez podatników drogą elektroniczną;
- określenie w zakresach kompetencji poszczególnych komórek organizacyjnych Ministerstwa Finansów zadań dotyczących nadzoru nad wykorzystaniem plików JPK w kontrolach podatkowych i celno-skarbowych oraz w postępowaniach podatkowych;
- stałe monitorowanie wykorzystania plików JPK przez jednostki KAS, w tym poprzez wprowadzenie mierników pozwalających ocenić stopień wykorzystania plików JPK w kontrolach podatkowych i celno-skarbowych oraz w postępowaniach podatkowych.
