NCBR – miliardy rozdane, innowacyjności brak

NIK stwierdziła liczne nieprawidłowości, zarówno w procesie przygotowania i organizacji naboru wniosków o dofinansowanie w konkursie Szybka Ścieżka – Innowacje Cyfrowe, jak również na etapie wyboru projektów. NCBR nie przestrzegało regulaminu konkursu oraz własnych wewnętrznych regulacji. W efekcie do dofinansowania zakwalifikowano m.in. projekt, który od razu powinien zostać odrzucony, gdyż przekraczał ustalony limit 20 mln euro. Ustalone nieprawidłowości wskazują również na występowanie mechanizmów korupcjogennych w NCBR. Olbrzymia skala nieprawidłowości i gigantyczny problem związany z rzetelnością wydatkowania środków UE, spowodował, że sprawą zajął się również Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF), który na bieżąco prowadzi z NIK współpracę. Izba podkreśla, że wyniki kontroli są tym bardziej alarmujące, gdyż NCBR w najbliższych latach uczestniczy w wydatkowaniu ok. 36 mld zł w ramach Programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki, który jest następcą Programu Inteligentny Rozwój.

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) to agencja wykonawcza, która w ciągu 15 lat wydatkowała na wsparcie prac badawczo-rozwojowych w polskich przedsiębiorstwach ok. 70 mld złotych. Niestety do dnia dzisiejszego nie można potwierdzić, jaka była efektywność wydatkowania tak ogromnych środków. W najnowszym Europejskim Rankingu Innowacyjności Polska sklasyfikowana jest na 24 miejscu wśród państw Unii Europejskiej, jako początkujący innowator. Daleko nam do krajów, które określane są mianem liderów innowacji: Szwecji, Belgii, Danii, Holandii i Finlandii. Problemem są niskie wydatki polskich przedsiębiorstw na B+R, zamówienia publiczne, które w niewystarczający sposób wspierają rozwój technologii oraz edukacja w obszarze przedsiębiorczości.

NCBR zorganizowało i przeprowadziło konkurs Szybka Ścieżka – Innowacje Cyfrowe (od 19 października do 4 listopada 2022 r.), którego celem było wsparcie badań przemysłowych i eksperymentalnych prac rozwojowych, a ich efektem miało być opracowanie innowacyjnych i możliwych do wdrożenia rozwiązań w działalności gospodarczej z zakresu cyberbezpieczeństwa, cyfryzacji przemysłu oraz cyfrowych technologii kreacyjnych. Konkurs skierowany był do przedsiębiorstw, konsorcjów przedsiębiorstw i konsorcjów naukowo-przemysłowych.

Najwyższa Izba Kontroli, w ramach kontroli pn. „Organizacja i przyznawanie środków w ramach konkursu Szybka Ścieżka-Innowacje Cyfrowe (1/1.1.1/2022) realizowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju”, zbadała dwa główne aspekty związane z tym konkursem: zgodność z przepisami przygotowanego przez NCBR naboru wniosków oraz poprawność stosowania przyjętych kryteriów i zasad przy wyborze projektów do dofinansowania.

Najważniejsze ustalenia kontroli

W ramach konkursu wpłynęły łącznie 434 wnioski o dofinansowanie projektów na łączną kwotę ponad 3 mld zł. Do oceny merytorycznej skierowano 390 projektów, a finalnie rekomendowano do dofinansowania 117 projektów na łączną kwotę dofinansowania ponad 801 mln zł. W lutym 2023 r. media donoszą o możliwych nieprawidłowościach przy udzieleniu dofinansowania dla dwóch przedsiębiorstw. W konsekwencji dotacje dla wszystkich firm z listy rankingowej zostały wstrzymane.

Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej przeprowadziło od 1 marca do 28 kwietnia 2023 r. kontrolę doraźną w zakresie prawidłowości przeprowadzenia konkursu – weryfikacji poddano wszystkie 117 projektów, które w konkursie NCBR oceniło pozytywnie. W jej rezultacie NCBR zostało zobowiązane do usunięcia z listy rankingowej:

• czterech projektów, które zostały nieprawidłowo przywrócone do oceny po pozostawieniu bez rozpatrzenia;
• jednego projektu, który nie spełnił wszystkich obligatoryjnych kryteriów oceny „TAK/NIE”, tj. kryterium budżet projektu;
• 12 projektów, które zewnętrzni eksperci wybrani przez MFiPR ocenili jako niezgodne z kryteriami konkursu;
• dwaj wnioskodawcy zrezygnowali z podpisania umowy o dofinansowanie, w związku z czym nie zostały sformułowane żadne rekomendacje.

NIK zwróciła także uwagę, że NCBR nie ustosunkowało się do wyników kontroli Instytucji Zarządzającej (IZ) w zakresie ponownej oceny 25 wniosków umieszczonych na liście rankingowej jako wybranych do dofinansowania, gdzie w przypadku 12 wniosków podważona została ocena dokonana przez ekspertów dobranych przez NCBR. Centrum nie zastrzegło wyników kontroli IZ i wykreśliło wskazane wnioski z listy rankingowej. Nastąpiło to, pomimo, że przepisy ustawy wdrożeniowej, porozumienia oraz wytyczne nie zawierały regulacji dopuszczających dokonanie przez Ministerstwo ponownej oceny wniosków o dofinansowanie lub jej weryfikację po względem merytorycznym. Wiąże się to z ryzykiem wypłaty odszkodowań 12 wnioskodawcom, którzy złożyli do NCBR projekty o łącznej wartości dofinansowania wynoszącej 125,3 mln zł.

Po kontroli MFiPR, rozpatrzeniu protestów oraz przeprowadzonej procedurze odwoławczej do dofinansowania rekomendowano 102 projekty o łącznej kwocie dofinansowania blisko 543 mln zł.

NIK stwierdziła szereg nieprawidłowości, zarówno na etapie przygotowania i organizacji konkursu, jak również w procesie naboru wniosków oraz wyboru projektów do dofinansowania. Najistotniejsze nieprawidłowości oraz stany problemowe w procesie przygotowania i organizacji konkursu dotyczą m.in.:

• nie wskazano w jaki sposób wnioskodawcy powinni przeliczać wnioskowaną kwotę dofinansowania, wyrażaną w polskiej walucie w odniesieniu do obowiązujących limitów dofinansowania określonych w walucie europejskiej. Mogło to prowadzić do niejednakowego traktowania potencjalnych beneficjentów, ponieważ już na etapie oceny wniosku eksperci mieli obowiązek ocenić zgodność wnioskowej kwoty z obowiązującymi limitami pomimo, że nie znali kursu EURO/PLN, który będzie obowiązywał w przyszłości tj. w dniu podpisania umowy o dofinansowanie;
• braku transparentności i przejrzystości w procesie wyłaniania ekspertów na etapie tworzenia składów paneli;
• naruszenia ustawy wdrożeniowej oraz wytycznych w zakresie trybów wyboru projektów poprzez brak niezwłocznego i indywidualnego powiadomienia każdego wnioskodawcy o zmianie Regulaminu Konkursu, a także niepodania do publicznej wiadomości uzasadnienia jego zmiany.

Regulamin konkursu był zmieniany dwukrotnie. W pierwszym przypadku zmiana dotyczyła wydłużenia naboru wniosków o dofinansowanie projektu. Uzasadnieniem przedłużenia naboru było potencjalne wysokie ryzyko awarii generatora ze względu na bardzo duże zainteresowanie konkursem. Komunikat o wydłużeniu naboru wniosków w konkursie opublikowano na stronie internetowej NCBR 4 listopada 2022 r. o godz. 15.38. Pomiędzy godziną 16.01 a 23.59 tego dnia (w okresie wydłużenia czasu składania wniosków) złożono jeszcze 47 wniosków o dofinansowanie projektu. W drugim przypadku zmiana regulaminu konkursu, obowiązująca od 22 grudnia 2022 r., obejmowała zwiększenie alokacji z 645 mln zł do ponad 811 mln zł. O powyższych zmianach regulaminu konkursu nie powiadomiono indywidualnie każdego wnioskodawcy.

Z kolei w zakresie przeprowadzenia naboru wniosków oraz wyboru projektów do dofinansowania, NIK stwierdziła naruszenie zasad określonych w ustawie wdrożeniowej, który mówi, że instytucja przeprowadza wybór projektów do dofinansowania w sposób przejrzysty, rzetelny i bezstronny. O naruszeniu tych zasad świadczy choćby budzące wątpliwości działanie Dyrektora Centrum. Na jego polecenie przekazywano mu informacje o poszczególnych etapach oceny kilkudziesięciu wniosków o dofinansowanie. Ponadto Dyrektor NCBR bezprawnie wysyłał do niezależnych ekspertów maile z zaleceniami w zakresie oceny projektów, by bardziej liberalnie oceniali jeden z elementów budżetu projektów tj. wynagrodzenia przewidziane dla kadry badawczej realizującej projekty. 

NIK przeprowadziła analizę dwóch celowo dobranych projektów o najwyższej rekomendowanej kwocie dofinansowania, które znalazły się na liście rankingowej z 19 grudnia 2022 r.

Wniosek nr 0233/22 dotyczył opracowania innowacyjnych wzmacniaczy włóknowych oraz interrogatorów, które umożliwią budowę podmorskich szkieletowych sieci światłowodowych z wykorzystaniem włókien wielordzeniowych. Spółka z Białegostoku wnioskowała o blisko 123 mln zł. Panel ekspertów miał 46 uwag/rekomendacji do wniosku. Wnioskodawca poprawił i uzupełnił wniosek. NCBR pismem z 29 grudnia 2022 r. poinformował wnioskodawcę o wybraniu projektu 0233/22 do dofinansowania. Kontrolerzy NIK stwierdzili, że panel ekspertów niewłaściwie ocenił jedno z kryteriów oceny projektów, tj. budżet projektu. Projekt oceniono pozytywnie choć kwota dofinansowania w wysokości blisko 123 mln zł przekraczała ustalony limit wynoszący 20 mln euro – w przeliczeniu ok. 90 mln zł (wskazany w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz rozporządzenie Komisji UE). Ostatecznie do podpisania umowy o dofinansowanie nie doszło. Po kontroli Instytucji Zarządzającej projekt usunięto z listy projektów rekomendowanych do dofinansowania.

Wniosek nr 0423/22 dotyczył projektu zakładającego stworzenie platformy IoT służącej do śledzenia towarów w łańcuchu dostaw wraz z monitoringiem parametrów transportu. Złożyła go gdańska spółka z o.o., a kwota dofinansowania wynosiła blisko 55 mln zł.  Panel ekspertów w swej opinii stwierdził, że projekt ma charakter badawczy, ale wniosek zawiera elementy wymagające poprawy w tym np. sformułowania celu projektu, określenia głównego problemu badawczego, metodologii badawczej, opisu kamieni milowych. Wnioskodawca pod koniec listopada przekazał poprawiony wniosek. Na posiedzeniu 9 grudnia panel ekspertów oceniał wniosek, było to już jednak kilka dni po ustalonym terminie (7-dniowym). Także ekspert wiodący z kilkudniowym opóźnieniem sporządził uzasadnienie oceny projektu. 29 grudnia 2022 r. NCBR przekazał spółce informację o wyborze projektu do dofinansowania. I w tym przypadku na skutek kontroli MFiPR wstrzymano proces kontraktacji projektu nr 0423/22. Następnie po kontroli Ministerstwa, w ramach której wniosek ten został poddany ponownej ocenie, NCBR usunęło go z listy rankingowej.

W rezultacie przeprowadzonej w NCBR kontroli, NIK wykryła szereg ryzyk i naruszeń w zakresie sprawowania przez Ministra FiPR nadzoru oraz wyboru kierownictwa NCBR. Chodzi m.in. o:

• nie utworzono komórki nadzoru właścicielskiego w związku z przejęciem przez MFiPR nadzoru nad NCBR w sierpniu 2022 r.;
• w Centrum trwały prace nad zmianą przepisów, które miały na celu rezygnację lub zminimalizowanie roli ekspertów zewnętrznych w ocenie wniosków o dofinansowanie (np. poprzez zastąpienie ich pracownikami NCBR – ekspertami wewnętrznymi);
• Dyrektor Centrum zawarł umowy zlecenia i umowy eksperckie z dziewięcioma osobami, bez wiedzy Ministra nadzorującego NCBR. Wynagrodzenie przyznane tym osobom wynosiło od 10 do 24 tys. zł netto miesięcznie;
• zwolnienie kilkudziesięciu osób zajmujących kluczowe stanowiska;
• nieformalny wpływ polityków na działalność NCBR;
• w przeprowadzonym konkursie na Dyrektora NCBR nie powołano na to stanowisko kandydata rekomendowanego przez komisję konkursową, a następnie powierzono pełnienie obowiązków Dyrektora pracownikowi MFiPR;
• kandydatowi rekomendowanemu przez komisję konkursową na stanowisko Dyrektora NCBR, po uzyskaniu jego rezygnacji z ubiegania się o objęcie funkcji Dyrektora NCBR, powierzono następnie stanowisko Prezesa NCBR+ sp. z o.o., co może wskazywać na mechanizmy korupcjogenne;
• obchodzono przepisy ustawy o NCBR w zakresie powierzenia pełnienia obowiązków Dyrektora NCBR na kolejne 6-miesięczne okresy.

Wnioski

W związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami NIK sformułowała do NCBiR następujące wnioski o:

• wprowadzenie do procedur doboru ekspertów do paneli, oceniających wnioski o dofinansowanie, obowiązkowych zasad dokumentowania tego doboru;
• każdorazowe upublicznianie wyników konkursów zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie regulacjami;
• realizację procesu weryfikacji wniosków o dofinansowanie przez pracowników komórek organizacyjnych odpowiedzialnych za przeprowadzanie konkursu;
• podjęcie działań mających na celu zapewnienie przestrzegania zasad, o których mowa w ustawie wdrożeniowej (art. 37 ust. 1);
• wprowadzenie mechanizmów zapewniających weryfikację wniosków o dofinansowanie w zakresie przestrzegania obowiązujących limitów finansowania;
• podjęcie działań mających na celu terminowe przeprowadzanie oceny wniosków o dofinansowanie i sporządzanie dokumentacji tego procesu.

NIK prowadzi prace nad przygotowaniem wniosków de lege ferenda w zakresie zmiany przypisów: ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (dotyczących zasad powoływania Dyrektora NCBR oraz zapewnienia ciągłości zwierzchnictwa nad tą instytucją w sytuacji nierozstrzygnięcia konkursu na Dyrektora Centrum), a także ustawy z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej (w zakresie wprowadzenia mechanizmów umożliwiających przeliczanie limitu kwoty pomocy publicznej na dzień składania wniosku o dofinansowanie).

Najwyższa Izba Kontroli skieruje do prokuratury zawiadomienia dotyczące podejrzenia korupcji i przekroczenia uprawnień przez funkcjonariuszy publicznych. W kontekście nieprawidłowości w wydatkowaniu środków UE przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, NIK skieruje zawiadomienia także do OLAF i Komisji Europejskiej. Zdaniem Izby w sprawie tych nieprawidłowości należy również powołać sejmową komisję śledczą.